BARAJ VE H

5. Uluslararas?? ??leri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 May??s 2009, Karabük, Türkiye

BARAJ VE H??DROELEKTR??K SANTRALLER??N (HES) ÇEVRESEL

ETK??LER??????N ANAL??????: ILISU BARAJI ÖRNE????THE ANALYSIS OF ENVIRONMENTAL IMPACTS OF DAMS ANDHYDROELECTRIC POWER PLANTS (HEPP): SAMPLE OF ILISU DAM

????ur AKKAYAa, *, Arzuhan Burcu GÜLTEK??Nb, Çi??dem Belgin D??KMENc, Gökhan DURMU??d

a*

Gazi Üniversitesi, Teknik E??itim Fakültesi, Yap?? E??itimi Böl., Ankara, Türkiye, E-Posta: ugrakkaya@http://wendang.chazidian.com.trb

Gazi Üniversitesi, Teknik E??itim Fakültesi, Yap?? E??itimi Böl., Ankara, Türkiye, E-Posta: arzuhanburcu@http://wendang.chazidian.comc

Bozok Üniversitesi, Mühendislik Mimarl??k Fakültesi, Mimarl??k Böl., Yozgat, Türkiye, E-Posta: cigdembelgin@http://wendang.chazidian.com

d*

Gazi Üniversitesi, Teknik E??itim Fakültesi, Yap?? E??itimi Böl., Ankara, Türkiye, E-Posta: gdurmus@gazi.edu.tr

Özet

Barajlar, insanl??k tarihi kadar eskidir. ??nsano??lu içme suyuve sulama gereksinimlerini diledi??i zaman ve yerdekar????layabilmek amac??yla barajlar in??a etmi??tir.Günümüzde Türkiye’de içme suyu ve sulama gereksinimi????????nda enerji üretimi için de barajlar in??a edilmektedir.Barajlar, bölgesel ve küresel ölçekte olumsuz çevreseletkilere sebep olmaktad??r. Barajlar??n sebep oldu??uçevresel etkiler türlerin ve do??al ya??am ortamlar??????n yokolmas??, deltalar??n erimesi, yeralt?? sular??????n azalmas??, do??algöllerin kurumas??, fiziksel ve biyolojik çevrenin etkilenmesi,ekonomik verimsizlik, sosyo-ekonomik bozulma gibisonuçlar do??urur. Bu bildiride baraj ve hidroelektriksantrallerin (HES) bölgesel ölçekte sebep olduklar??çevresel etkiler, Il??su Baraj?? örne??inde analiz edilmektedir.

Su kaynaklar??????n korunumu projeleri kapsam??nda barajlarsu temini, sulama, ta??????n kontrolü, hidroelektrik enerjiüretimi, ula????m, e??lence, kirlilik azal??????, endüstrigereksinimi, bal??kç??????k, faunan??n korunumu, tuzlulukkontrolü veyeralt?? sular??????n beslenmesi gibi amaçlarayönelik olarak in??a edilir [2]. Bu amaçlara ula??mak için suak??????????n düzenli ve kontrollü olmas?? gere??i, baraj göllerininve baraj yap??lar??????n yarat??lmas??????n en önemli sebebidir.Mevsimlere ve y??llara göre de??????en ya?????? miktarlar?? veenerji üretimimin önemi dikkate al??nd??????nda, Türkiye’ninakarsular?? üzerinde kullan??m suyu ve enerji temini içinkaplam???? olduklar?? geni?? tar??msal ve ormanl??k alanlarara??men baraj ve hidroelektrik santrallerin (HES) in??as??kaç??????lmaz görünmektedir.

Baraj yap??lar??????n in??a edilmesinin sebeplerinden biri deenerji üretimidir. Dünya elektri??inin be??te biri barajlardansa??lanmaktad??r [3]. Dünya üzerindeki barajlar??n ço??uhidroelektrik enerji üretimi için kullan??lmaktad??r. Barajlar??nhidroelektrik enerji üretimi amac??yla kullan?????? 1890’larakadar uzanmaktad??r. 1900’lü y??llarda ise dünya üzerindeyüzlerce baraj mevcuttur. Günümüzde 150 ülkedekullan??lan hidroelektrik santraller, dünya toplam enerjigereksiniminin % 19’unu kar????lamaktad??r [4]. Dünyahidroelektrik enerji üretiminin % 50’si ABD, Brezilya, Çin,Kanada ve Rusya taraf??ndan üretilmektedir. Dünya elektrikenerjisinin be??te biri ve dünya ülkelerinin üçte birininelektrik gereksinimi % 50 HES yap??lar??ndankar????lanmaktad??r. Dünyada 24 ülkede toplam ulusalelektri??in % 90’??????n ve 63 ülkede % 50’sinin hidroelektriksantrallerden elde ediliyor olmas?? bu yap??lar??n enerjisa??lamada önemini göstermektedir [2].

Günümüzde dünya nüfusundaki art????, tükenebilir birkaynak olarak suyun korunumu ve her geçen gün artanenerji gereksinimi mevcut baraj ve HES’lerin yan?? s??ra yenibaraj ve HES’lerin yap?????????? da gündeme getirmektedir.Ucuz ve yenilenebilir enerji sa??lamalar?? nedeniyleülkemizde de baraj ve HES’ler kullan??lmakta ve buyap??lar??n say?????? her geçen gün artmaktad??r. Ülkemizdebaraj ve hidroelektrik santrallerin planlanmas?? ve in??as??Devlet Su ????leri (DS??), Elektrik ????leri Etüt ??daresi (E??????)denetiminde ve özel sektör taraf??ndan yürütülmektedir.Türkiye’de HES’lerin durumu, bu yap??lardan elde edilecekelektrik üretimi ??ekil 1’ de ve bu potansiyelin projeseviyelerine göre da???????????? ise ??ekil 2’ de ifade edilmektedir[6].

Anahtar kelimeler: Barajlar, hidroelektrik santraller

(HES), çevresel etki de??erlendirmesi (ÇED), Il??su baraj??

Abstract

Dams are as old as history of civilization. Human beinghad constructed dams in order to answer the necessity ofsupplying drinking water and irrigation whenever andwherever he wants. Nowadays, in Turkey dams are beingconstructed not only to supply drinking water and irrigationbut also for energy production.Dams cause environmentalimpacts in regional and global scale. The impacts thatdams cause lead to some results such as disappearinghabitat and species, melting deltas, decreasing groundwater, drying natural lakes, influencing physical andbiological environment, economical unproductiveness,socio-economic degeneracy. In this proceeding,environmental impacts of dams and hydroelectric powerplants (HEPP) in regional scale are analysed in theexample of Il??su Dam.

Keywords: Dams, hydroelectrik power plants (HEPP),environmental impact assessment (EIA), Il??su Dam

1. Giri??

“Baraj” suyu toplama, sulama ve elektrik üretme amac??ylaakarsular üzerine yap??lan bent olarak tan??mlanmaktad??r [1].Barajlar su gereksinimini kar????lamak amac??ylakullan??lmakta, selleri azaltarak veya önleyerek mevsimleregöre düzensiz da????lan su kaynaklar??????n verimlikullan??lmas?????? sa??lar.

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

??ekil 1. Hidroelektrik enerji potansiyelinin geli??me durumu

- ??ubat 2007 [6]

??ekil 2.Türkiye hidroelektrik enerji potansiyelinin proje

seviyelerine göre da???????????? - ??ubat 2007 [6]Baraj ve HES projelerinin say??sal çoklu??una kar????n ilkyat??????m maliyeti yüksek olan bu yap??lara d???? kredi teminetmekte güçlükler ya??anmaktad??r. Özellikle HES’ler büyüksermaye ve teknik alt yap?? gerektirmektedir. Bu nedenleHES’lerin büyük bölümü gerçekle??tirilememektedir. DS?? ve???????? gibi kurumlar baraj ve HES’lerinçevresel, toplumsalveekonomikaç??dan uygulanabilir olmas?????? sa??lamakzorundad??r [7]. “Yenilenebilir Enerji Kanunu” [8]kapsam??nda kalan HES’lere ili??kin projelerin önündeki enbüyük engel, HES’lerin gerçek maliyetlerininbilinememesidir. Ayr??ca baraj ve HES’ler kapsam??ndayürütülen çevre politikalar??????n uygulamas??nda belirsizliklerbulunmaktad??r. “Çevresel Etki De??erlendirmesi”’nin (ÇED)uygulanmaya ba??lad?????? tarihten önce projelendirilen baz??baraj ve HES’ler ÇED uygulamas??ndan muaf tutulmaktad??r.Olumsuz çevresel etkilere neden olan baraj ve HES’lerinÇED’den muaf tutulmas?? tart????malara neden olmaktad??r.

2. Baraj ve HES’ler için Çevre Politikalar??

Baraj ve HES’ler su ve enerji gereksinimini kar????lamaklabirlikte yap??ld??klar?? alanda olumsuz çevresel etkilere desebep olmaktad??r. Bu nedenle, son y??llarda tart??????lantoplumsal ve çevresel konular aras??nda, baraj ve HES’lerönemli bir yer tutmaktad??r. 1972 y??????nda Stockholm’deyap??lan Birle??mi?? Milletler ??nsan Çevresi Konferans??’ndansonra baraj güvenli??ini dikkate alan ilk baraj projesi, 1977????????nda Dünya Bankas?? taraf??ndan kabul edilmi??tir [31].1980’li y??llarda Dünya Bankas??, barajlar??n ve sukaynaklar??????n toplumsal ve çevresel boyutlar?????? ele alanpolitikas?????? ve ana hatlar?????? geli??tirmi??tir. Buna ba?????? olarakÇED, toplumsal ve çevresel etkilerin i??aret edilmesinde

Akkaya, Ua., Gültekin A. B,b. Dikmen Ç. B.c ve Durmu?? G.

d

kullan??lan ba??????ca ölçü olmu?? ve geli??mekte olan pek çokülkede 1980 ve 1990’l?? y??llarda onaylanm????????r [31]. 1992????????nda Brezilya’n??n Rio de Janerio ??ehrindegerçekle??tirilen Dünya Zirvesi bütün ülkeler için sa??????kl?? birçevre ile ekonomik geli??im aras??ndaki ba????n kurulmas??????sa??lam????????r. Bu zirve sonucunda 177 ülke BiyolojikÇe??itlilik Anla??mas??’n?? onaylayarak kabul etmi??tir [5]. Buçerçevede insano??lunun ve di??er canl??lar??n ya??amlar??????nitelikli bir ??ekilde sürdürebilmesi için akarsu havzalar??ndaekosistemin korunmas?? ve bu bölgelerin restorasyonugerekli görülmektedir.

ÇED i??leminin amac?? bilgiye dayal?? kararlar??n üretilmesidir.ÇED, baraj ve HES’lerin olumsuz çevresel etkilerini yokederek, azaltarak veya kabul edilebilir s??????rlaraindirgeyerek projeleri çevre aç??????ndan ??slah edebilir. ÇED,tasar??mc??lara çevre sorunlar?????? zaman??nda ve etkili bir??ekilde gösterir. Çevresel etkilerin azalt??lmas?? veya buetkilerden kaç??nman??n yollar?? proje kapsam??ndade??erlendirilebilece??i gibi, önerilecek alternatif projelerlede desteklenebilir. Çevre konular??????n planlama????amas??nda tan??mlanmas?? ve çözülmesi proje maliyetinidaha sonra ç??kabilecek çevresel sorunlar?? önleme yoluylaazaltmaktad??r [9].

Baraj ve HES’lerin ÇED raporlar??, bu yap??lar??n akarsulardasebep olaca???? olumsuz çevresel etkilerden kaç??nmaya veakarsu entegrasyonuna öncelik vermelidir. ÇED, projeninplanlama evresinde çevre konusunda uzman bir ekiptaraf??ndan yap??lmal??????r. Planlama ekibi, ekonomik vemühendislik ölçütlerin yan?? s??ra, ekosistem ve toplumsalsa??????k gibi çevresel etkileri de dü??ünmeli, karar vericiler bukapsamda hareket etmelidir. Baraj ve HES’lerin yap?????? içinen uygun alan?? belirlemek ve projelendirmek baraj veHES’lerin olumsuz etkilerinden kaç??nmak öncelikli amaçt??r.Akarsu a?????? (mansap) ekosistemleri ve topluluklar?? içingereksinilen su ak??????lmak suretiyle baraj??n yap??laca????akarsu a?????? korunabilir [31].

3. Baraj ve HES’lerin Çevresel Etkilerinin Analizi

Baraj ve HES’lerin in??as??, su ve elektrik gereksinimininkar????lanmas?? için etkili bir yol olarak görülmekle birlikte, buyap??lar toplumsal, çevresel ve ekonomik anlamdabedellerin ödenmesine de yol açmaktad??r. Barajlar üzerineyap??lan görü??meler, sivil toplumun sürdürülebilir geli??mekonusunda isteklerini, barajlar??n çevresel etkilerini vefinansal kaynaklar??n bulunabilirli??ini içermektedir. Küreselve bölgesel ara??????rmalar baraj ve HES’ler ile ilgili sorunlar??vurgulamaktad??r. Ülkemizde yer alan barajlar??n veHES’lerin yerel ve bölgesel ölçekte sebep oldu??u olumsuzçevresel etkiler ??öyle s??ralanabilir:

3.1. Türlerin ve Do??al Ya??am Ortamlar??????n Yok olmas??

Barajlar, konum ve boyutlar??na göre akarsular??n do??al ak????ve yap?????????? de??????tirir. Bu durum su kalitesinin bozulmas??,canl??lar??n ya??am alanlar??????n tehlike alt??na girmesi ve pekçok canl?? türünün yok olmas?? gibi ciddi sorunlar?? gündemegetirmektedir [10]. Do??a Derne??i ve Atlas dergileri,Türkiye’deki az bulunan ve tehlike alt??ndaki canl?? türlerininya??ad?????? 266 önemli do??a alan?????? belirlemi??tir [11, 12].Planlanan bütün baraj ve HES’lerin uygulanmas?? halinde,bu alanlarda ya??ayan nadir canl??lar??n önemli bir k??sm??????nnesli geri dönü??ü olmayacak biçimde tükenecektir.

3.2. Deltalar??n Erimesi

Baraj yap??????nda temel hedef, akarsular gibi do??an??n endinamik ve üretken sistemlerinden yararlanarak onlardansulama, içme suyuve enerji üretimi gibi gerekçelerle enyüksek yarar?? elde etmektir. Barajlar??n in??as?? ile akarsular????????lardaki deltalar??na tortu ta????yamamakta ve deltalar??n????????lar?? zamanla denizlere teslim olmaktad??r. Tortularaba?????? olarak ta????nan besin maddeleri de barajlardatutuldu??undan, deltalardaki ve denizlerdeki canl??laraula??amamaktad??r. Barajlar, suyun a????nd?????????? etkisiyle tar??mfaaliyetleri ba??ta olmak üzere deltadaki tüm geçimkaynaklar?????? tehdit etmektedir [13].

3.3. Yeralt?? Sular??????n Azalmas?? ve Do??al Göllerin

Kurumas??Sulak alanlar yeryüzünün en zengin ve üretkenekosistemleridir. Yeryüzünde ba??ka hiçbir ekosistemlekar????la??????????lamayacak ölçüde bulunduklar?? yere ve buradaya??ayan insan topluluklar??na hizmet veren bu alanlar,tropik ormanlardan sonra biyolojik çe??itlili??in en yüksekoldu??u ekosistemlerdir [14]. Su kaynaklar?? k??????tl?? olankapal?? havzalardaki akarsularda in??a edilen barajlar, suyuhavzan??n irtifas?? yüksek noktalar??nda tutarak, havzan??n?????????? kesimlerine olan su ak?????????? azaltmaktad??r. Budurumda, havzan??n orta kesimindeki yeralt?? sular?? a????????derecede azalmakta ve baz?? durumlarda havzalardakigöller tümüyle kurumaktad??r. Ülkemizde son 40 y??liçerisinde yakla????k 1,3 milyon hektar sulak alan ekolojik veekonomik özelli??ini yitirmi??tir. Türkiye’deki toplam sulakalanlar??n 2,5 milyon hektar oldu??u dü??ünüldü??ünde son 40????lda sulak alanlar??????????n yar?????????? kaybetti??imizi söylememizyanl???? olmayacakt??r [15].3.4. Ekonomik Verimsizlik

Baraj projeleri ço??u zaman hesaplanan??n üzerinde birmaliyetle tamamlan??r. Buna ek olarak hidroelektriksantrallerden elde edilen ekonomik gelirin de ço??u zamantahmin edilenin alt??nda oldu??u bilinmektedir [5]. Barajsahas?? alt??nda kalan alandan elde edilen ekonomik gelir,proje a??amalar??nda ço??u zaman göz ard?? edilmektedir.??????aat??n tamamlanmas??yla birlikte su toplama alan??nda yeralan birinci s??????f tar??m arazileri ve ta??????n ovalar?? geridönü??ü olmayacak biçimde kaybedilmektedir. Benzeriekonomik kay??plar sadece baraj sahas?? üzerinde de??il,baraj??n alt??nda kalan akarsu boyunca da ya??anmaktad??r.Özellikle yeralt?? sular??ndaki azalma, barajlar??n a????????kesimindeki tar??m alanlar??nda verim kayb??na nedenolmaktad??r. Baz?? alanlarda ise saz kesimi, bal??kç??????k gibifaaliyetler tümüyle ortadan kalkmaktad??r. Birle??mi??Milletlere ait 2003 tarihli “Dünya Su Geli??im Raporu”nagöre dünyan??n en büyük 227 nehrinin yüzde 60'??ndabarajlar ve türevleri dolay??????yla do??al bütünlük bozulmu??,bu durum tatl?? su kaynaklar??????n ar?????????? ve korunmas??ndahayati öneme sahip olan ekosistemlere zarar vermi??tir [4].3.5.Sosyo-Ekonomik Bozulma

Baraj sahas??nda ya??ayan insanlar, in??aat??n ba??lamas??ylabirlikte ba??ka alanlara göç etmekte ve bu bölgeler önemlisosyo-ekonomik sorunlar??n parças?? olmaktad??r. Gelenekselya??am biçiminin ortadan kalkmas??yla, barajdan etkilenentopluluklar ço??unlukla kentsel alanlara ta????nmakta veta????nd??klar?? bölgedeki [5] ya??am ko??ullar??na uyum

Akkaya, Ua., Gültekin A. B,b. Dikmen Ç. B.c ve Durmu?? G.

d

sa??lamakta zorluk çekmektedir. Ayr??ca, ta????????lan bölgeninta????ma kapasitesi ve altyap??????????n yetersiz oldu??udurumlarda, bölgenin yerli halk??yla barajdan etkilenenleraras??nda sosyal çat????malar olu??maktad??r. Barajlarnedeniyle yer de??????tiren topluluklar??n kar???? kar????ya oldu??usorunlardan biri de k??rsal ya??ama dair geleneksel bilgininkayb??????r. Dünya akarsular??????n % 60’?? üstüne yap??lanbarajlar ve regülâtörler nedeniyle 40 - 80 milyon nüfusunya??am alan?? istimlâk edilmekte ve bu ya??am alanlar??ndakinüfus göç etmektedir [2]. Göçe mecbur kalan nüfusaödenmesi gereken kamula??????rma bedeli ise ço??u zamanödenmemekte veya yeterli olmamaktad??r. Barajlar büyükta??????nlar?? önlemekte yetersiz kalmakta, ancak ola??an y??ll??kta??????nlar?? durdurabilmektedir [4]. Barajlar??n ta??????nlar??durdurabilece??ine inanan insanlar sel yataklar??ndayerle??im birimleri kurmaktad??r. Beklenmeyen bir ta??????ngeldi??inde u??ran??lan zarar, ço??u zaman baraj yap??lmadanmeydana gelebilecek bir ta??????????n verece??i zarardan fazlaolmakta ve burada ya??ayan nüfus olumsuzetkilenmektedir. Baraj yap?????? bu etkilerden ba??ka, masrafl??drenaj sistemleri gerektirmektedir [5].3.6. Fiziksel Çevrenin Etkilenmesi

Haznelerin su geli??tirme projeleri ço??u ekosistemdede??????ikli??e yol açmaktad??r. Bu kapsamda ba??????cade??????iklikler akarsu ak???? düzeninin de??????mesi, barajhaznelerinin büyük alanlar?? su alt??nda b??rakmas??, yeralt??seviyesinin yükselmesi, topra????n tuzlanmas?? ve haznedetutulan milin etkisiyle barajdan b??rak??lan temiz suyunakarsu yatak ve k??????lar??nda a???????? erozyona neden olmas??gibi sak??ncalard??r [5]. Baraj haznelerinin kaplad?????? alanlartarihi yap??lar??n, tar??m arazilerinin ve fiziki güzelliklerin geridönü??ü olmayacak ??ekilde yok olmas??na nedenolmaktad??r.

3.7. Biyolojik Çevrenin Etkilenmesi

Sulama amac?????? da içeren geli??tirme projelerinin en önemlisonucu, su kaynakl?? hastal??klar??n yayg??nla??mas??????r.Sulama sistemleri parazit ve humma, ci??er trematodu,????tma gibi hastal??klar yapan canl??lar için uygun bir ortamolu??turmakta ve bu ortam milyonlarca insan ve hayvan??etkilemektedir. Günümüzdeki modern sulama sistemlerigeli??tirilmeden önce mevsimsel ya??????lara ba?????? tar??myap??ld??????ndan, sümüklüböcek-sistosom paraziti ve insanaras??nda belirli bir denge vard??r ve hastal????a yakalanmaoran?? dü??üktür. Sümüklüböcekler ya??mur mevsimindeartarak insan ve parazitler aras??ndaki temas?? sa??lamakta,kuru süreçte enfeksiyon görülmemektedir. Oysa sulamaprojelerinin gerçekle??mesinden sonra sümüklüböcek içinya??am ortam?? uygun hale gelmi?? ve sümüklüböcekpopülâsyonunda art???? olmu??tur. Günümüzde su geli??tirmeve sistosomiya aras??ndaki ili??ki, dünyada birçok ülkedeyap??lan ara??????rmalarla gözlenmektedir. Baz?? durumlardasulama amac??yla uygulanan su geli??tirme projeleri, toplambesin maddesi üretimini azaltacak sorunlar ortaya????karmaktad??r. Bu sorunlar tuzluluk ve alkalinler yüzündentoprak veriminin azalmas??na ve verimli tar??m arazilerininkaybedilmesine sebep olmaktad??r [5].

4.Il??su Baraj?? ve HES’nin Çevresel Etkilerinin

Analizi

Güneydo??u Anadolu Projesi (GAP) kapsam??nda Diclenehri üzerinde in??a edilecek Il??su baraj?? ve HES’nin Atatürk

Baraj??’ndan sonra Türkiye’nin gövde büyüklü??ü yönündenikinci ve üretece??i enerji aç??????ndan dördüncü büyük baraj??olmas?? öngörülmektedir. Temelden 135 m. yüksekli??e ve43.79 milyon m3dolgu hacmine sahip proje kapsam3??ndabaraj gölüne 11 milyar m su depolanacakt??r. Baraj??ntamamlanmas?? ile y??lda ortalama 3 833 GWh elektriküretilmesi hedeflenmektedir. Elektrik üretiminin yan?? s??raIl??su baraj??nda regüle edilen ve daha sonra in??a edilecekCizre Baraj??’na b??rak??lacak sularla yakla????k 121 hektar alanmodern sulama teknikleriyle sulanabilecektir [16].

Il??su baraj??????n tasarlanmas??na 1954 y??????nda DS?? taraf??ndanba??lanm????????r. 1971 y??????nda bölgede yap??lan ara??????rmalar??ntamamlanmas?????? takiben, 1982 y??????nda baraj tasar??????nayönelik projeler haz??rlanm???? ve proje 1988 y??????nda yat??????mprogram??na al??nm????????r. Ayn?? y??l Eski Eserler ve MüzelerGenel Müdürlü??ü, baraj??n 1. derece arkeolojik sit alan?? olanbölgeye geri dönü??ü olmayacak biçimde zarar verece??igerekçesiyle DS??’yi uyarm???? ve projenin yeniden gözdengeçirilmesini istemi??tir. 1989 y??????nda ODTÜ, Türk veyabanc?? arkeologlar??n kat??????????yla baraj sahas??nda yap??lanara??????rmalar ve kaz?? çal????malar?? bölgede ba??ta Hasankeyfolmak üzere yakla????k 40 höyü??ün etkilenece??ini ortayakoymu??tur [17].

1997 y??????nda projeyi gerçekle??tirmek amac??yla Türkiye ile??sviçre, Avusturya, ??ngiltere, ??talya ve ??sveç mühendislik??irketleri ve bankalar?? aras??nda bir konsorsiyumkurulmu??tur. 2000 y??????nda ??sveç, 2001 y??????nda ??ngiltere ve??talya ile ??sviçre’den kredi sa??layacak banka, projeninneden olaca???? sosyal ve ekolojik sonuçlara ili??kinbelirsizlikler oldu??u ve baraj??n bölgede geri dönü??üolanaks??z çevresel etkilere neden olaca???? gerekçesiyleortakl??ktan çekildiklerini beyan etmi??lerdir [18]. Il??suBaraj??’n??n yap?????? için kararl??????k, 2005 y??????nda Türk ??irketlerve Almanya, ??sveç ve Avusturya aras??nda olu??turulan yenibir konsorsiyumla sürdürülmü??tür.

Il??su baraj?? ve HES’inin projelerinin haz??rland?????? 1980’li????llarda yürürlükte olan mevzuat, HES projeleri için ÇEDraporu gerektirmedi??i için projenin neden olabilece??içevresel etkiler de??erlendirilememi??tir. 1993 tarihindeyürürlü??e giren ÇED Yönetmeli??i, 1997 ve 2003tarihlerinde de??????tirilerek güncellenmi??tir. Ancak ilkyönetmelikte ve 1997 ve 2003 revizyonlar??nda, 1993tarihinden önce yat??????m program??na al??nan HES’lere ÇEDYönetmeli??i hükümlerinin uygulanamayaca????????n belirtilmi??olmas?? nedeniyle Il??su baraj?? da ÇED raporundan muaftutulmu??tur. Ancak Il??su HES’i gibi projelerin ÇED raporuolmaks??????n yap??lamayaca???? gerçe??inin anla????lmas?? veprojeye d???? kaynak sa??layacak konsorsiyum üyelerininbask??????yla ancak 2005 y??????nda Il??su Çevre Grubu taraf??ndanÇED raporu [19] ve Yeniden Yerle??im Eylem Plan?? (YYEP)haz??rlanm????????r [20].

Il??su baraj?? için henüz d???? kredi deste??i sa??lanmamas??nakar????n 2006 y??????nda temel at??lm????????r. Bu süreçte sivil toplumörgütlerinin Il??su baraj?? ve HES’inin sebep olaca???? çevreseletkilerinin aç??k bir biçimde ortaya koyulmamas??na tepkileritart????malar yaratm???? ve bir bask?? ortam?? olu??turmu??tur. Il??subaraj??????n yap?????????? finanse edecek ??sviçre, Almanya veAvusturya proje kapsam??nda belirli ko??ullar??n yerinegetirilmedi??i, arkeolojik bölgelerin korunmas??, yöre halk??????nba??ka yerlere yerle??tirilmesi ve çevre konular??ndabelirsizlikler oldu??u gerekçesiyle ortakl??ktan çekildiklerinibelirtmi??lerdir. Konsorsiyum bölge ile ilgili yeniden yerle??im

Akkaya, Ua., Gültekin A. B,b. Dikmen Ç. B.c ve Durmu?? G.

d

[21], çevre [22] ve kültürel miras konular?????? içeren raporu[23] ile d???? kredi deste??i sa??layamayaca???????? belirtmi??tir.Türkiye’de yürürlükte olan 4628 say?????? Elektrik Piyasas??Kanunu [24] kapsam??nda baraj ve HES’lerin in??as??ndafiziksel ve biyolojik çevrenin, su kaynaklar??????n, biyolojikçe??itlili??in, toprak yap??????????n, do??al, tarihi ve kültürel miras??nkorunumu vesu alt??nda kalacak yerle??imlerde nüfushareketleri, arazi ve kamula??????rma ve sosyo-ekonomik yap??ile ilgili önlemlerin al??nmas?? öngörülmektedir. HES’lerindo??al, tarihi ve kültürel varl??klar ve sosyo-ekonomik çevreüzerinde boyutlar?? uygulanacak projeye göre farkl??????kgöstermektedir. Barajl?? HES projelerinde etki ço??unlukla sualt??nda kalan ta????nmazlar ve yöre halk??????n yeniden iskan??,orman varl??????????n ta????nmas??, nadir ve nesli tehlikedeki bitkive hayvan türleri konular??nda ortaya ç??kmaktad??r. HES’lerinyer seçiminde titiz davran??lmamas?? çevresel aç??dan hassasbölgelerdebirçokprojenin iptalini gündemegetirebilmektedir. Ayr??ca kar????la????lan en büyük sorunlardanbiride uzun tünel alternatifleri ve baraj yap??????ndan HES’ekadar olan nehir kesitine yeterli miktarda su????rak??lmamas??????r [25]. Il??su baraj?? ve HES’inin yap??laca????alan??n genel görünümü ??

ekil 3’te ifade edilmektedir.

??ekil 3. Il??su baraj??-HES alan?? genel görünüm

4.1. Türlerin ve Do??al Ya??am Ortamlar??????n Yok olmas??Il??su Baraj alan??, Dicle vadisinin biyolojik çe??itlilik veendemik türler aç??????ndan Türkiye’nin en verimli do??aalanlar??ndan biridir. Il??su baraj??????n yap??lmas?? durumundabölgede ya??ayan nadir türler ve 400 km.lik Dicle????????????ndaki do??al ya??am ortam?? geri dönü??ü olmayacakbiçimde etkilenecektir. Baraj??n yok olma tehdidi ile kar????kar????ya b??rakt?????? canl?? türlerinin ba????nda yumu??ak kabuklu????rat kaplumba??as?? (Rafetus euphraticus) gelmektedir.Sadece Türkiye, ??ran, Irak ve Suriye’de ya??ayabilen veülkemizde F??rat ve Dicle nehirlerinde ya??am ortam?? bulanbu türün ya??am fonksiyonlar??????n su ??????????ndaki azalmadanetkilenece??i ve neslini sürdüremeyece??i san??lmaktad??r.Il??su baraj??????n in??as?? tav??anc??l, k??????l akbaba, küçük akbaba,kerkenez, batakl??k k??rlang??????, büyük k??zku??u, alacayal??çapk??????, gökkuzgun, küçük sa??an, kocagöz, çöl varan??,çizgili s??rtlan, va??ak, karakulak ve su samuru gibi pek çoknadir türün ve ya??am alanlar??????n yok olmas??beklenmektedir [16].4.2. Deltalar??n Erimesi

Dicle nehri üzerinde yap??lacak 138 m. yüksekli??indeki Il??suBaraj?? tamamland??????nda yakla????k 30 bin hektarl??k alan sualt??nda kalacakt??r. Dicle nehri DS??, Dicle nehrinin supotansiyelini en iyi de??erlendirebilecek ve alternatifiolmayan tek baraj olarak tan??mlad?????? Il??su baraj?? için 325 y??lömür biçmektedir. Ancak bölgede erozyonu engelleyecek????açland??rma çal????malar??????n yap??lmamas?? nedeniylebaraj??n projede öngörülen tahmin edilen ömrünün 65 -70uzun olmayaca???? san??lmaktad??r [20]. Baraj??n havzas??????n

Akkaya, U., Gültekin A. B,. Dikmen Ç. B. ve Durmu?? G.

abcd

bulundu??u alanlardan gelecek kil, silt gibi malzemelerin ölühacim olarak adland??????lan baraj alt kotunu doldurmas??sonucunda baraj ömrü tükenmekte ve at??l durumagelmektedir [26].

4.3. Yeralt?? Sular??????n Azalmas?? ve Do??al Göllerin

Kurumas??Il??su baraj gölünün sular?? alt??nda kalan arazinin yakla????k 11bin hektar?? verimli tar??m arazisidir. Tar??m arazileriaç??????ndan önemli bir kayba sebep olan bu alan, barajgölünün sular alt??nda b??rakt?????? arazilerin % 30’una kar????????kgelmektedir. Il??su baraj?? ve HES’inin Baraj gölü alt??ndakalan di??er alanlar ise ormanl??k veya mera niteli??indedir.Il??su HES’in sulama amaçl?? olmamas??na kar????n, barajgölünün GAP kapsam?? d??????nda yap??lacak halk sulamalar??nedeniyle hem göl hem de yeralt?? suyunun kirlenmesi,yeralt?? su seviyesinin yükselmesi, buharla??ma ve nemoran??????n artmas?? gibi sonuçlar do??uracakt??r. Baraj gölününsu seviyesinin yükselmesi de çevredeki termal sukaynaklar?????? olumsuz etkileyecektir. Benzer ??ekilde yüzeyeyak??n yeralt?? su kaynaklar??????n yön de??????tirmesi vekalitesinin dü??mesi tehlikesi de bulunmaktad??r [25].4.4. Ekonomik Verimsizlik

Türkiye HES potansiyeli incelendi??inde in??as?? süren,projesi haz??r olan ve ön incelemesi yap??lm???? toplam 673baraj??n toplam üretim kapasitesi y??lda 127 345 GWh d??r.Bu veriye göre Türkiye HES kapasitesinin ancak % 35’inikulland?????????? göstermektedir. De??erlendirilebilecek % 65potansiyele yönelik giri??im bulunmamaktad??r [20]. Il??subaraj??, sebep olabilece??i çevresel etkilerle öngörüldü??ügibi uzun y??llar kullan??labilecek görünmemektedir. Ayr??cabaraj ve HES yap?????? ile kirlenecek çevre su kaynaklar??baraj suyunun sulama amaçl?? kullan??lmas?????? daengelleyecektir. Bu da bölgede sulama amaçl?? farkl??çözümleri gerektirmektedir.4.5. Sosyo-Ekonomik Bozulma

Il??su baraj?? ve HES projesi için uluslararas?? mühendislikfirmalar??????n uygulama projeleri baraj yap?????? ile ilgilibelirsizlik nedeniyle henüz teslim edilmemi??, kredisa??lanamam???? ve baraj derivasyon tünellerinin in??as??naba??lanamam????????r [27]. Baraj yap?????? ile bölgede 1 ilçe, 30köy ve 49 mezrada (toplam 187 yerle??im) ya??ayanyakla????k 20 bin nüfus göç etmek zorunda kalacakt??r [28].Kesinle??mi?? d???? kredi olmamas??na kar????n, projekapsam??nda belirlenen güzergahta yer alangayrimenkullerin DS?? taraf??ndan kamula??????????lmas??na ili??kinBakanlar Kurulu karar?? yay??mlanm????????r [18]. Bu belirsizlikortam??nda kamula??????rman??n yap??lmas??????n mant??????görülmemektir.

4.6. Fiziksel Çevrenin Etkilenmesi

Il??su baraj??????n yap??lmas?? halinde Dicle nehri üzerinde yeralan ve 1. derece arkeolojik sit alan?? olan Hasankeyfyerle??imi sular alt??nda kalacakt??r. Hasankeyf’te ilk yerle??imizleri M.Ö. 4. yüzy??la tarihlenmektedir. Asur, Roma, Bizans,Artuk, Eyyubi ve Osmanl?? uygarl??klar??????n arkeolojik vekültürel izlerini ta????yan Hasankeyf yerle??imi [29] kültürmiras??????n sürdürülebilirli??inin sa??lanmas?? aç??????ndan özelbir önem ta????maktad??r. Il??su baraj?? bölgedeki do??al, tarihi,kültürel yap??????n geri dönü??türülemeyecek biçimde yok

edecektir. Bu nedenle baraj alan??nda yer alan kültürmiras??????n ta????nmas?? fikri gündeme gelmi??tir. Ancak HES ilesadece Hasankeyf ilçesi de??il baraj gölü alt??nda kalacak300 kadar höyük de tehdit alt??ndad??r. Hasankeyfyerle??iminde topo??rafik yap??????, mimari yap?????? ve barajyap?????? bölgedeki tarihi eserlerin ta????nmas??????güçle??tirmektedir. ??ekil 5’te Il??su Baraj ve HES alan??verilmektedir.

??ekil 5. Il??su baraj ve HES alan??

Çevre konusunda duyarl?? sivil toplum örgütlerinin veakademisyenlerin baraj projesinin uygulanamamas??gerekti??i yönünde uyar??lar??na kar????n baraj yap?????? için ??sraredilmektedir. Kültürel miras??n sürdürülebilirli??ini sa??lamakamac??yla Il??su baraj??????n Hasankeyf yerle??imini kurtaracaknitelikte gözden geçirilmesi fikrine ise DS?? kar???? ç??km????????r[16]. Önerilen çözüm baraj sahas??nda bulunan eserlerin“Arkeolojik Park ve Aç??k Hava Müzesi” olarakdüzenlenmesidir. Bu düzenlemeyle Hasankeyf yeni kültürelpark alan??????n Türkiye ve dünya ülkeleri için kültür ve turizmcazibe merkezi olaca???? dü??ünülmektedir. Hasankeyfmevcut hukuki yap?? çerçevesinde birinci derece arkeolojiksit alan??????r. Baraj ile alt kotlarda kalan yerle??imlerin tümüsular alt??nda kalacakt??r. Sosyal ve ekolojik sonuçlar??nakar????n baraj ve HES’i uygulamakta kararl?? olanlar??n sualt??nda kalan eserlerin baraj alan??nda düzenlenecek sualt??gezileri ve tüple dalma turlar?? [28] ile sergilenmesi fikri isegerçekçilikten ve duyarl??????ktan uzak bir fantezidir.

Baraj sahas??nda kalan eserlerin tümüyle ta????nmas??olanaks??zd??r. Ayr??ca baraj alan??ndan kurtar??lan az say??daeserin bir bütün halinde ta????nmamalar?? korunmalar??????güçle??tirmektedir. Kültür varl??klar??????n do??al ortamlar??????yans??tmayacak ve bütünlü??ünü bozacak biçimdesergilenmeleri ise as??llar??????n birer kopyas??ndan öteyegitmeyen yeni yap??mlar olmas??na neden olacakt??r [16].Türkiye’nin do??al ve tarihi miras??na sahip ç??kmak, kültür vedo??a turizmini geli??tirecek ad??mlar atmak, bölge halk??????nve Türkiye’nin refah??na katk?? sa??lamak isteniyorsa Il??subaraj alan??????n uygulanabilirli??i tart??????lmal?? ve proje yenidengözden geçirilmelidir. Ayr??ca Hasankeyf ve Dicle Vadisi’ninUNESCO Kültürel ve Do??al Miras Listesi’ne al??nmas?? içingiri??imde bulunulmal??????r.

4.7. Biyolojik Çevrenin Etkilenmesi

Il??su baraj gölünün depolama kapasitesi ve ak?????? mevcutbaraj gölü dikkate al??nd??????nda Dicle nehri ve kollar??????nta???????????? sediment (çökelti) yükünün dü??ük olmas?? projeninekonomik ömrünün uzun oldu??unu göstermektedir. Ancakbaraj gölünde y??ll??k seviye de??????iminin 8-10 m. aras??ndaolmas?? mevsimsel hastal??k, salg??n hastal??k ve görüntükirlili??ine neden olacakt??r [25]. Ayr??ca Dicle nehri ve bunehre akan kollar üzerinde kilometrelerce alanda salmasulama tar??m yap??lmaktad??r. Bu alanlarda kullan??lan gübre